آشنایی با جلگه های ایران و منابع گردشگری آنها

کشور ما ایران کشور پهناوری است که انواع اقلیم و تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی را در خود جای داده است که از آن جمله می‌توان به دشت‌ها و جلگه‌های مختلف مانند جلگه خوزستان اشاره کرد. هرکدام از دو اصطلاح دشت و جلگه، تعریف جداگانه‌ای دارند و البته جلگه از انواع مختلفی نیز برخوردار است. در این مقاله از سایت ویکی زندگی قصد داریم کمی درباره جلگه و تعریف آن صحبت کنیم.

تعریف دشت و جلگه

دشت عبارت است از زمین همواری که چین نخورده است؛ مطابق با تعریفی دیگر دشت زمینی است که به وسیله مواد رسوبی رودها و سیلاب‌ها ایجاد شده و به وجود آمده است. این اراضی برای سکونت انسان در صورتی که آب و هوای معتدل داشته‌باشند، بسیار مناسب است .

از طرفی جلگه سرزمین پست و همواری است که از آبرفت رودها به وجود آمده‌است و به دریا یا دریاچه‌ای دائمی ختم می‌شود. جلگه به زمین مسطح و نسبتا همواری می‌گویند که معمولاً بلندی‌های کمی داشته باشد. اینگونه زمین‌ها به روش‌های گوناگون پدید می‌آیند که هریک مطابق با مورد، نام‌گذاری می‌شوند، مانند جلگه آبرفتی، جلگه ساحلی و مسیله.

گیاه طبیعی بیشتر جلگه‌های معتدل، علف بوده که به آن علفزار می‌گویند. معمولاً به جلگه‌های خشک و کم‌گیاه‌تر دشت نیز اطلاق می‌شود.

انواع جلگه های ایران

همانطور که گفتیم کشور ما چندین جلگه دارد که از آن جمله می‌توان از جلگه خوزستان، جلگه مازندران، جلگه کرمانشاه، جلگه اصفهان، جلگه شیراز، جلگه گرگان، جلگه پاسارگاد (شهرستان پاسارگاد به مرکزیت سعادت شهر) و جلگه هلیل‌آباد نام برد. نمونه‌ای از دیگر جلگه‌های ایران از این قرار است:

. جلگه زوزن

. جلگه ماژان

. جلگه ماروسک

. جلگه چاه هاشم

. جلگه شبانکاره

. جلگه موسی‌آباد

. جلگه سیرجان

تفاوت اصلی و اساسی جلگه و دشت

تفاوت اساسی جلگه با دشت در این است که جلگه‌ها از یک طرف به دریا یا دریاچه و از طرف دیگر به کوه‌ها ختم می‌شوند. به همین دلیل به زمین هموار میان کوه و دریا، جلگه گفته می‌شود. جلگه‌ها و دشت‌ها هر دو به دلیل و وجود زمین‌های مرغوب و حاصلخیز، از نظر کشاورزی برای انسان مهم بوده و نیاز کشاورزی انسان را برطرف می‌کنند.

انواع دشت

دشت نیز مانند جلگه از انواع مختلفی و متنوعی برخوردار است که این انواع از این قرار است:

. دشت های ساختمانی

دشت ساختمانی به آن دسته از سرزمین‌های هموار گفته می‌شود که علت اصلی وجود آنها، محصول دخالت زمین به شکل‌های مختلف است. با توجه به نحوه عملکرد زمین ساخت (چین‌خوردگی و شکستگی) و یا عکس‌العمل ساختمان سنگ در مقابل نیروهای درونی، انواع مختلفی از این نوع دشت‌ها در داخل ایران مشاهده می‌شود.

. دشت های ناودیسی

سطح این نوع دشت‌ها منطبق بر ساختمان ناودیس است. عوامل فرسایش به خصوص آب‌های روان، در طول کواترنر، مواد تخریبی فراوانی در داخل ناودیسها تخلیه و آنها را به صورت دشت‌های مسطح کنونی در آورده است. دشت‌های قرارگرفته بین رشته‌های چین‌خورده اطراف کرمان از نوع ناودیسی هستند.

از نظر شکل، دشت‌های ناودیسی عموما حالت کشیده و طولی دارند. امتداد این نوع دشت‌ها در ارتباط با امتداد محور چین‌های حاشیه و به موازات آنهاست. زیرا نیروهای فشاری وارد بر فلات ایران از طریق پلتفرم‌های توران و عربستان به ترتیب از شمال غربی و جنوب غربی اعمال شده است، در نتیجه بیشتر دشت‌های ناودیسی به استنباط و فشردگی چین‌ها بستگی دارد. در صورتی که استنباط چین‌ها زیاد باشد، دشت‌های وسیعی به وجود می‌آید. برعکس زمانی که چین‌ها فشرده شده‌اند، دشت‌های ناودیسی باریک می‌شوند.

. دشت های پلاتفرمی (شکل گرفته براساس توده های سخت)

دسته دیگری از دشت‌های داخلی به وسیله بلوک سخت زیربنای آنها به وجود می‌آیند. به عبارت دیگر رسوب‌های داخلی بعضی از چاله‌ها به علت استحکام زمین زیربنا، چین نخورده و تقریبا بدون تغییر شکل مانده‌اند. همواری دشت لوت، طبس و جازموریان به این صورت قابل توجیه است.

زیرساخت این دشت‌ها به صورت توده‌های سخت و نیمه‌سخت بوده که نئوژن به صورت حوضه رسوبی مستقل درآمده‌اند و در نهایت رسوب‌های تخریبی آن با ضخامت نسبتا زیاد و به حالت افقی در آنها انباشته گردیده‌است. به دلیل مقاومت نسبی توده سخت زیر این رسوب‌ها، حرکات زمین‌ساخت در اواخر دوران سوم، نتوانسته‌اند تغییر زیادی در آنها به وجود بیاورند؛ بنابراین در این دشت‌ها، سطح هموار دشت منطبق بر سطح ساختمان افقی رسوب‌های نئوژن و کواترنر است.

. دشت های گسلی

گروه دیگری از دشت‌های ایران بر اثر عملکرد گسل‌ها به وجود آمده‌اند. یعنی سرزمین‌هایی در امتداد گسل‌های محدود‌کننده فرو افتاده و به صورت چاله و سپس دشت درآمده‌اند. بنابراین سطح این نوع دشت‌ها منطبق بر ساختمان گرابن است. چاله‌های ناودیسی در زمان چین‌خوردگی، به شدت تحت تاثیر نیروهای شکستگی نیز قرار داشته‌اند. به همین دلیل تقریبا تمام چاله‌های داخلی به صورت سیستم گرابن ظهور پیدا کرده‌اند.

در حال حاضر هم این چاله‌ها به دلیل فشار ناشی از وزن رسوب‌ها حالت فرونشینی از خود نشان می‌دهند. اثرات این فرایند نیز با ایجاد شکستگی‌های جدید در آبرفت دشت‌ها اتفاق می‌افتد و در نتیجه چهره بیشتر دشت‌های داخلی ایران به صورت سطوح پلکانی در آمده است.

. دشت های فرسایشی

دینامیک بیرونی مانند فرسایش کاوشی آب‌های جاری، فرسایش انحلالی آب، عمل تخریبی باد و … منشا تشکیل گروهی دیگر از زمین‌های پست و یا چاله‌های داخلی ایران هستند. دشت ارژن در زاگرس استان فارس، نمونه کاملی از دشت‌های کارستی است که با مشارکت نیروهای زمین‌ساختی و فرایند انحلالی آب در سازند آهک آسماری به وجود آمده است.

چاله شورگز هامون در لوت مرکزی و چاله‌هایی به نام چاه نیمه در دشت سیستان، در نتیجه عمل رفت و روب بادی یا آبی – بادی در رسوب‌های ریزدانه و سست نئوژن به وجود آمده‌اند. بدون استثناء و بدون تردید، وسعت کنونی کلیه دشت‌های ساختمانی، حاصل دخالت فرایندهای فرسایشی است. این در حالی است که اختلاف عملکرد فرسایش، به ویژه فرسایش آب‌های جاری در برداشت و تراکم مواد تخریبی، منشا تفاوت چشم‌گیر و زیادی در شکل ظاهری تعداد زیادی از دشت‌های ساختمانی هم بوده‌است.

عامل اصلی به وجود آمدن دشت

دشت‌ها به دو صورت شکل گرفته‌اند؛ نخست اینکه عوامل فرسایشی مانند باد و باران ناهمواری را در آنها هموار کرده و دیگر آنکه مواد حاصل از فرسایش میان کوه‌ها، رسوب کرده و سطح همواری را ایجاد کرده است.